Wykluczenie społeczne w grupie rówieśniczej jest zjawiskiem powszechnym we współczesnej rzeczywistości. Jest sytuacją, w której grupa rówieśnicza okazuje danemu dziecku brak akceptacji, nie pozwala mu na uczestnictwo w podejmowanych wspólnych aktywnościach. Dziecko wykluczone znajduje się poza grupą, nie jest lubiane przez swoich rówieśników. Nikt nie chce się z nim bawić, wspólnie pracować czy nawiązywać jakichkolwiek interakcji. Dziecko wykluczone nie czuje się bezpiecznie, jego potrzeby nie są zaspokajane, często popada w konflikty z grupą, jego zachowanie jest nietypowe, odbiega od tego, które jest zgodne z normami. Odrzucenie rówieśnicze jest wskaźnikiem braku kompetencji społecznej, symbolizuje negatywny stosunek grupy do dziecka, może być niewidoczną formą przemocy, która przynosi szereg niepożądanych konsekwencji związanych z przyszłym funkcjonowaniem, życiem. Nauczyciele, pedagodzy i wychowawcy powinni podejmować działania, które ograniczą zasięg zjawiska wykluczenia rówieśniczego.
Czym jest wykluczenie rówieśnicze?
W literaturze pedagogicznej pojawia się wiele definicji odrzucenia rówieśniczego. Kinga Musialska odrzucenie rówieśnicze definiuje jako „sytuację, w której dany członek grupy jest odrzucany przez innych członków grupy rówieśniczej i stopniem, do którego jest on nielubiany przez tę grupę, oraz wskaźnikiem jego niekompetencji społecznej i symbolizuje negatywne nastawienie grupy do tego członka” (Musialska K., 2011, s. 17).
Maria Deptuła zwraca zaś uwagę na to, iż „odrzucenie rówieśnicze jest jedną z form okazywania dziecku braku akceptacji” (Deptuła M., 2013, s. 20). Zjawisko to ma miejsce, gdy grupa rówieśnicza nie życzy sobie obecności danego dziecka we wspólnym wykonywaniu zadań czy w różnych sytuacjach towarzyskich.
Zdaniem Bronisława Urbana „odrzucenie jest finałem niewłaściwych interakcji między jednostką i rówieśnikami” (Urban B., 2013, s. 43). Odrzucenie rówieśnicze powstaje w wyniku ograniczonej liczby relacji wytwarzanych w grupie rówieśniczej. Zjawisko to przejawia się w „niemożliwości funkcjonowania jednostki w pozytywnych relacjach, w funkcjonowaniu na marginesie grupowych relacji lub poza ich obrębem”(Urban B., 2013, s. 78). Odrzucenie rówieśnicze polega na jawnym okazywaniu przez grupę niechęci, a nawet wrogości do danego jej członka.
Jakie są przyczyny wykluczenia rówieśniczego?
Odrzucenie rówieśnicze determinowane jest przez czynniki pedagogiczne, psychologiczne i socjologiczne. Przyczyny odrzucenia dziecka z grupy rówieśniczej mogą być związane z warunkami panującymi w jego rodzinie, z jego specyficznymi właściwymi oraz ze środowiskiem rówieśniczym.
Zdaniem Urbana „odrzucenie rówieśnicze wynika nie tyle z braku posiadania przez dziecko określonych pozytywnych cech, ile z zachowań, które odbiegają od przyjętych w grupie rówieśniczej wzorów zachowań” (Urban B., 2013, s.92). Rówieśnicy wykluczają osoby o niskim stopniu prospołeczności, cechujące się niedojrzałym zachowaniem, wysokim stopniem agresji i społecznym lękiem. Urban zwraca też uwagę na to iż często odrzucane są dzieci ponure, nadąsane i stale w złym humorze.
Musialska wyróżnia następujące ogólne przyczyny odrzucenia rówieśniczego: „fizyczne, behawioralne i osobiste cechy indywidualne, negatywne cechy osobowości, różnice w stylu ubioru, fizyczne, intelektualne, etniczne, rasowe, językowe” (Musialska K., 2011, s.66-67).
Dzieci mogą zrażać do siebie swoich rówieśników nieprzestrzeganiem reguł oraz norm obowiązujących w grupie, niesumiennością oraz nieobowiązkowością. Jeszcze innym determinantem odrzucenia przez grupę rówieśniczą może być brak rozumienia czym jest współpraca, kompromis czy reguły wzajemności. Dzieci odrzucane nie posiadają wystarczającej wiedzy o tym, jak można pomagać kolegom, jakie zachowania w sytuacjach społecznych są akceptowane przez grupę rówieśniczą (Deptuła M., 2007/6, s. 6).
Odrzucenie przez grupę rówieśniczą tłumaczyć można, także przy pomocy czynników biologicznych. „Częściej nieakceptowane są dzieci opóźnione w ogólnym rozwoju biologicznym lub wskazujące niską ogólną sprawność fizyczną” (Paluch G., 1999, s. 45)
Wykluczenie dziecka przez rówieśników związane może być z niepełną strukturą rodziny, jej patologią, niekorzystnymi warunkami środowiskowymi, złą atmosferą wychowawczą, niskim poziomem kultury rodziców bądź ich niską pozycją społeczną. Do przyczyn odrzucenia rówieśniczego zaliczyć można również niewłaściwą opiekę nad dzieckiem. Brak poczucia bezpieczeństwa w pierwszych latach życia dziecka może sprzyjać nieprawidłowemu rozwojowi kompetencji społecznych i nieumiejętności nawiązywania relacji z rówieśnikami (Deptuła M.,2007/6, s. 8) .
Czym charakteryzuje się dziecko wykluczone?
M. Deptuła wyróżnia właściwości dzieci odrzuconych związane ze sferą poznawczą, emocjonalną i behawioralną. Do cech i zachowań umiejscowionych w sferze poznawczej dzieci odrzuconych autorka zalicza: niski poziom inteligencji, problemy z przetwarzaniem informacji, niezauważanie pozytywnego zachowania partnerów interakcji, brak pewności siebie w kontaktach z rówieśnikami, przekonanie o niskiej efektywności w relacjach z innymi. Cechy i zachowania związane ze sferą emocjonalną dzieci odrzuconych to z kolei : nadpobudliwość, impulsywność, małe poczucie humoru, osamotnienie, lęk społeczny, nieumiejętność odraczania gratyfikacji, natężone przeżywanie gniewu i smutku. Wśród cech dzieci odrzuconych związanych z ich sferą behawioralną badaczka wymienia: unikanie kontaktu lub nadmierną aktywność i dużą gadatliwość, wysoki poziom agresji, zachowania antyspołeczne i buntownicze, niekorzystne stosunki z nauczycielem, przeszkadzanie na zajęciach (Deptuła M., 2013, s. 22-23).
Dzieci wykluczone często są egocentryczne, sprawiają wrażenie obojętnych na cudze potrzeby lub niezdolnych do empatii, skupiają się na swoich celach, nie potrafią rozpatrywać sytuacji z różnych punktów widzenia (Skalska A., 2011, s. 30). Zdarza się, że dzieci odrzucone realizując własne ambicje zachowują się w sposób egoistyczny, są obojętne na krzywdy i niepowodzenia doznawane przez inne osoby.
Do kolejnych cech dzieci odrzuconych zaliczyć można hałaśliwość, kłótliwość, wybuchy złości, poczucie frustracji, nadmierną aktywność, błaznowanie, nieumiejętność przegrywania oraz konflikty z koleżankami i kolegami z grupy. Zdarza się, że dzieci te przeszkadzają innym w zabawie, skarżą, obmawiają swoich rówieśników. Zrażają do siebie umyślnym zwracaniem na siebie uwagi, zazdrością, zarozumiałością i przemądrzałością (Musialska K., 2011, s. 60).
Dzieci odrzucone przez rówieśników większość czasu spędzają samotnie, mają kłopoty z nawiązaniem przyjaźni, często przejawiają zachowania destrukcyjne, dokuczliwe wobec innych, antyspołeczne bądź naznaczone agresją (Napora E., 2015, s. 91). Rzadko uczestniczą w zabawach opierających się na współpracy, preferują działania indywidulane. Uważa się, że dzieci wykluczone nie umieją kontrolować własnych emocji, zdarza się, że przerywają zabawy rówieśników z powodu nieumiejętności dostosowania się do ich przebiegu.
Jakie są następstwa wykluczenia rówieśniczego?
Następstwa odrzucenia dziecka przez grupę rówieśniczą można rozpatrywać na trzech płaszczyznach: społecznej, psychologicznej oraz pedagogicznej. Społeczne skutki odrzucenia związane są z problemami w procesie socjalizacji dziecka. Konsekwencje psychologiczne dotyczą nieprawidłowości w rozwoju osobowości oraz niskiej samooceny. Natomiast następstwa pedagogiczne mogą polegać na niewykorzystywaniu w pełni przez dziecko własnego potencjału (Pawłowska R., 1994, s. 87-88).
B. Urban uważa, że odrzucenie przez grupę utrudnia dzieciom odczuwanie bezpieczeństwa oraz więzi społecznej, powoduje brak zaufania do innych osób. W wyniku tego zjawiska dzieci zostają włączone w ubogie interakcje z uczestnikami grupy, są pozbawione pozytywnych oddziaływań socjalizujących oraz izolowane od wsparcia rówieśniczego i wspólnych aktywności (Urban B., 2013, s. 114).
Brak akceptacji ze strony rówieśników ma negatywny wpływ na społeczny i umysłowy rozwój dziecka, a także jest zagrożeniem dla jego emocjonalnego przystosowania się w przyszłości. „Niski prestiż w grupie rówieśniczej i niepowodzenia doświadczane w kontaktach z rówieśnikami mogą negatywnie wpłynąć na ukształtowanie się u dziecka obrazu własnej osoby”(Paszkiewicz A., Łobacz M., 2013, s. 53)
Dzieci wykluczone nie mają przyjaciół, towarzystwa, nie mogą liczyć na pomoc oraz wsparcie rówieśników w ciężkich, trudnych sytuacjach. Skarżą się na samotność, mają trudności w nauce, nie chcą chodzić do przedszkola.
Badacze zauważają, że odrzucenie z grupy rówieśniczej w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym prowadzi do poważnych konsekwencji w wieku dorastania. Brak więzi z rówieśnikami może być czynnikiem wywołującym depresję, a nawet myśli samobójcze, może też przyczynić się do rozpoczęcia eksperymentowania z różnymi używkami (Korzeniewicz A., 2001, s. 28). Odrzucenie przez grupę rówieśniczą pozostawia trwały ślad w psychice dziecka, powoduje konsekwencje widoczne w młodości jak i w dorosłym życiu.
Jak można pomóc dziecku wykluczonemu?
Uczniowie odrzuceni przez grupę rówieśniczą powinni być objęci szczególną opieką pedagogiczną oraz działaniami profilaktycznymi. Zmianie sytuacji dziecka wykluczonego służy udzielenie mu pomocy dostosowanej w zakresie form i intensywności do jego indywidualnych potrzeb. Dzieciom wykluczonym z grupy rówieśniczej warto zaproponować zajęcia o charakterze terapeutycznym oraz socjoterapeutycznym. Zajęcia te organizuje się w celu poprawy relacji dzieci odrzuconych z rówieśnikami.
Ciekawą propozycją zajęć dla dzieci odrzuconych jest technika psychodramy. „Psychodrama może być (..) wykorzystana jako metoda kształtowania przekonań, postaw, upodobań, szczególnie w pracy profilaktycznej, w zakresie wprowadzania wychowanka w określone role społeczne” (Kuberska- Gaca K., Gaca A., 1986, s. 98). Psychodrama pozwala na likwidowanie trudności, może przyczynić się do usunięcia destrukcyjnych zachowań, które powstały w wyniku braku pozytywnych kontaktów ze środowiskiem społecznym. Realizowanie psychodramy pozwala na „pomoc dzieciom, które na skutek zaburzeń emocjonalnych nie nawiązują udanych kontaktów społecznych, ułatwienie jednostce zrozumienia prawidłowości zachodzących w normach życia społecznego” (Kuberska- Gaca K., Gaca A., 1986, s. 110).
W pracy z dziećmi wykluczonymi pomocne mogą być zajęcia artystyczne, pozwalające na komunikowanie i wyrażanie własnych przeżyć. „Ma to ogromne znaczenie terapeutyczne w przypadku trudności, jakie napotyka uczeń w stosunkach interpersonalnych lub intrapersonalnych. Poczucie niepełnej wartości, onieśmielenie czy przekonanie o braku zrozumienia przez innych mogą być częściowo przezwyciężone poprzez twórczość artystyczną” (Kuberska- Gaca K., Gaca A., 1986, s. 110).
Przy podejmowaniu decyzji o działaniach dotyczących zapobieganiu odrzucenia rówieśniczego oraz wspomaganiu rozwoju odrzucanych dzieci ważne jest wspieranie rodziców w wypełnianiu ich funkcji opiekuńczo-wychowawczej. Należy podejmować interwencje prowadzące do podnoszenia wrażliwości rodzicielskiej oraz dostarczać wsparcia potrzebnego do sprawowania opieki na dziećmi. Kluczowe jest także, rozwijanie przez rodziców wychowawczych kompetencji (Deptuła M., 2013, s. 223-245).
Poprawa sytuacji dzieci odrzuconych w grupie rówieśniczej może nastąpić poprzez pozytywne wzmacniania, koncentrację na mocnych stronach dziecka, wykorzystywanie umiejętności i zdolności dziecka. Praca pedagogiczna z dziećmi wykluczonymi powinna polegać na stwarzaniu okazji do odnoszenia sukcesów, rozwoju zainteresowań i wzmacnianiu poczucia własnej wartości. Dzieci odrzucane powinny otrzymać szansę na jak najlepsze zaprezentowanie się przed grupą (może to nastąpić poprzez przydzielenie zadania czy też roli zgodnej z predyspozycjami dziecka).
Doskonałym sposobem na włączenie dzieci wykluczonych w życie grupy mogą okazać się festyny i akcje charytatywne. W trakcie takich przedsięwzięć dzieci odrzucane często zostają spostrzeżone jako jednostki zaangażowane i aktywne. Poznaniu z lepszej strony dzieci wykluczonych sprzyjają również wycieczki, kolonie, biwaki (Rechnio, B., 2005, s. 4). Pomocne w pracy z dziećmi odrzuconymi są też koła zainteresowań. Koła zainteresowań stymulują rozwój, poszerzają horyzonty oraz umacniają wiarę w siebie. Dzieci wykluczone poprzez uczestnictwo w różnych zajęciach dodatkowych mogą stać się dla rówieśników atrakcyjnymi partnerami interakcji.
Opracowały: Natalia Starzak, Klaudyna Szczepanek
Bibliografia
1. Deptuła M., Dzieci odrzucone przez rówieśników- cz. II, „Remedium” 2007, nr 6, s. 8-9.
2. Deptuła M., Odrzucenie rówieśnicze. Profilaktyka i terapia, PWN, Warszawa 2013.
3. Kuberska- Gaca K., Gaca A., Profilaktyka niedostosowania społecznego w szkole, WSiP, Warszawa 1986.
4. Korzeniewicz A., Z pomocą nieakceptowanym, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2001, nr 9, s. 28.
5. Musialska K., Odrzucenie rówieśnicze w klasie szkolnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2011.
6. Napora E., Pogoda dla klasowych bogaczy, „Psychologia w Szkole” 2015, nr 3, s. 86-94.v
7. Paluch G., Dzieci nieakceptowane w grupie- diagnoza i analiza zjawiska, „Nauczyciel i Szkoła” 1999, nr 2, s. 42-49.
8. Paszkiewicz A., Łobacz M., Uczeń o specjalnych potrzebach wychowawczych w klasie szkolnej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2013.
9. Pawłowska R., Izolacja społeczna i odrzucenie dziecka przez grupy wychowawcze, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1994, nr 3, s. 87-90.
10. Rechnio B., Gdy uczeń jest odrzucany przez grupę, „Wszystko dla Szkoły” 2005, nr 1, s. 3-5.
11. Skalska A., Pedagogika pracy z dziećmi wykluczonymi, „Edukacja i Dialog” 2011, nr 11/12, s. 31.
12. Urban B., Odrzucenie rówieśnicze. Etiologia i zasady terapii, „Nauczyciel i Szkoła” 2013 nr 2, s. 41-56.