Wiek przedszkolny w porównaniu z wcześniejszymi okresami rozwojowymi dziecka, cechuje wzbogacanie i różnicowanie życia uczuciowego. Związane jest to zarówno z dojrzewaniem układu nerwowego dziecka jak i z wpływam oddziaływań środowiskowych.
Ze względu na szczególnie ważną rolę, jaką emocje odgrywają w życiu człowieka,
należy poznać, jak przebiega ich rozwój i jak wpływają one na przystosowanie psychiczne i społeczne jednostki.
Autorka twierdzi, iż badania prowadzone w tym zakresie wykazały: ,,że wszelkie emocje, a nie tylko przyjemne odgrywają ważną rolę w życiu i każda z nich
wywiera wpływ na charakterystyczne dla danego dziecka przystosowanie psychiczne i społeczne. Korzystne lub szkodliwe oddziaływanie na obydwa rodzaje przystosowania
może być bądź natury fizycznej, bądź psychologicznej, bądź też łączne” (Hurlock E. B., 1985, s.371).
M. Kielar-Turska podkreśla, że emocje odgrywają ogromną rolę w życiu człowieka. Dziecko między 2 a 6 rokiem życia coraz lepiej rozumie emocje własne i innych
osób, zdobywa zdolność regulowania ekspresji własnych emocji. Dziecko potrafi ocenić przyczyny reakcji emocjonalnych oraz przewidzieć zachowania związane z
wyrażanymi przez inne osoby emocjami. Potrafi przewidzieć w zabawie, co może zrobić rówieśnik przejawiający określone emocje. Nabywa procedury zaradcze,
które pozwalają mu manipulować przeżyciami innych osób (Kielar-Turska M., 2000).
W okresie przedszkolnym zwiększa się rola współżycia dziecka z rówieśnikami i dziećmi w innym wieku. Staje się ono źródłem przeżyć emocjonalnych.
W tej dziedzinie pojawiają się również rozmaite układy wzajemnych społecznych ustosunkowań. Przez jedne dzieci jest ono akceptowane, przez inne odrzucane,
samo ma takich rówieśników, których lubi, których się boi, których obecności szuka lub unika. Tylko część tych interakcji może być wychowawczo kontrolowana i
organizowana. Wiele kontaktów i kontrowersji pomiędzy poszczególnymi dziećmi powstaje samorzutnie i przypadkowo.
Zarówno brak wystarczających doświadczeń jak i nie w pełni rozwinięte możliwości funkcjonalne układu nerwowego oraz nieumiejętność opanowania uczuć i wielkie
bogactwo źródeł budzących przeżycia emocjonalne powoduje, że musimy się liczyć z częstym występowaniem u dzieci w tym wieku reakcji emocjonalnych.
Kontrola emocji polega na, wykształceniu zdolności do oceny bodźców, które wywołują emocje przed wystąpieniem reakcji oraz umiejętności wyrażania emocji w
społecznie aprobowanych wzorach zachowania. Osiągnięcie kontroli nad emocjami jest niezbędne do prawidłowego przystosowania psychicznego i społecznego
(Hurlock E. B., 1985, s.429).
Inteligencja emocjonalna jest pojęciem nowym, ponieważ została użyta po raz pierwszy w 1990 roku przez P. Saloveya i J. Mayera.
Trudność definicji inteligencji emocjonalnej polega na jej złożoności. Emocjonalność człowieka jest uważana, jako wrodzona zdolność jednakże dająca
się kształtować przez całe życie. Inteligencja emocjonalna jest integralnie związana z życiem każdego człowieka.
Inteligencja emocjonalna to cecha umożliwiająca dziecku skuteczne zachowanie się wobec ludzi, zadań i sytuacji. D. Goleman inteligencję
emocjonalną ujął w pięciu obszarach: znajomość własnych emocji, kierowanie emocjami, zdolność motywowania się, rozpoznawanie emocji u innych, nawiązywanie i
podtrzymywanie związków z innymi (Goleman D.,1997). O rozwoju każdej umiejętności wchodzącej w skład inteligencji emocjonalnej decyduje wszystko, co dzieje sie
w okresie obejmującym dzieciństwo. Okres ten jest przedziałem czasowym, w którym można pomóc dzieciom wykształcić dobre nawyki emocjonalne. Znajomość własnych
emocji związana jest z bardzo dobrą uwagą, czyli z samoświadomością. Samoświadomość oznacza, że człowiek potrafi odróżnić nastroje i je nazwać. Kierowanie e
mocjami związane jest z panowaniem nad uczuciami. Owe panowanie nad emocjami to nie tylko przeciwdziałanie, ale i utożsamianie ich w celu odróżniania znaczenia
i wartości w życiu. Emocje negatywne spowodują, że człowiek drugi raz będzie lepiej reagował podczas trudnej sytuacji, co wpłynie na lepsze samopoczucie
oraz podniesienie na duchu. Emocje pozytywne spowodują, że człowiek w doskonalszym stopniu określi swój charakter.
M. Kielar-Turska uważa, bowiem, że „zachowania, takie jak empatia, udzielanie pomocy, dzielenie się i współdziałanie, które są korzystne dla innych,
a nie bezpośrednio dla osoby czyniącej dobro”, należy uznać za zachowania prospołeczne. Według autorki „empatia polega na podzieleniu doświadczeń
emocjonalnych innych osób; przejawia się w dostrzeganiu, rozumieniu i podzielaniu przeżyć innych osób” (Kielar-Turska M., 2000, s.116).
Ciekawą interpretację pojęcia empatii przedstawia D. Goleman, sugerując, iż „kluczem do wyczucia empatii innej osoby jest zdolność odczytywania sygnałów
niewerbalnych: tonu głosu, gestu, wyrazu twarzy, postawy ciała” (D.Goleman, 1995, s.65).
Podsumowując zdania powyższych autorów, można wnioskować, że empatia oznacza umiejętność wczucia się w doznania i przeżycia innych osób, współodczuwanie -
czyli wrażliwość, życzliwość i otwartość na problemy innych, a także tolerancję, zrozumienie i wysoko rozwiniętą intuicję.
Dziecko w miarę rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego rozszerza swój świat przedmiotów i ludzi, przejawia coraz większą częstotliwość i złożoność
kontaktów międzyludzkich. Kiedy dziecko się rozwija i wykorzystuje umiejętność empatyczną, zakres jego udanych kontaktów rozszerza się. Natomiast brak
umiejętności empatycznych powoduje pojawienie się niepożądanych zachowań, takich jak agresja czy zachowania aspołeczne (Hurlock B. E., 1985, s.15).
Należałoby wyposażyć dzieci w piękne dziedzictwo- w takie sposoby okazywania i odbierania uczuć, z którego będą mogły korzystać w przyszłości w kontaktach z
innymi ludźmi- rodzicami, przyjaciółmi, współpracownikami.
Nauczenie dzieci umiejętności i zachowań społecznych pomoże im w nawiązywaniu przyjaźni, rozpoznawaniu uczuć i emocji u siebie i innych. Pozwoli to dziecku na dostosowanie się do wymagań ze strony dorosłych, jak również przyczyni się do lepszego funkcjonowania w społeczeństwie.
W rodzinie tworzą się pierwsze więzi psychiczne, rodzą się uczucia. Dziecko uczestniczy w jej codziennym życiu, poznając wzory zachowań, normy i zasady postępowania społecznego, przyswajając sobie wiedzę o otaczającym świecie. Rodzice są pierwszymi ludźmi, których poznaje. Do nich wysyła pierwsze sygnały, oni są przewodnikami w początkach wędrówki po świecie. Każda rodzina ma swoje zwyczaje, nawyki, tradycje. Dzięki nim w naturalny sposób wprowadza dziecko w świat kultury, uczy obcowania z innymi ludźmi, przekazuje ważne w społeczeństwie wartości (Szurowska B., 2004, s.20).
Prawidłowo funkcjonująca rodzina stanowi dla dziecka najbogatsze i najkorzystniejsze środowisko dla jego rozwoju i socjalizacji. Wczesne doświadczenia społeczne zdobyte na gruncie rodzinnym, wpływają na funkcjonowanie dziecka w kolejnych środowiskach pozarodzinnych. Celem rodzica nie powinno być tłumienie emocji dziecka, ale zachowanie ich równowagi, panowanie nad nimi, ponieważ każda emocja ma swoją wartość i znaczenie.
W wieku przedszkolnym większość dzieci zaczyna postrzegać siebie, jako część większego świata - świata, który ma swoje wymagania i w którym trzeba opanować pewne umiejętności tak, aby ważni dla dziecka dorośli byli z niego zadowoleni. Aby sprostać tej ważnej zmianie, dzieci muszą nauczyć się nie tylko interakcji z rodzeństwem, czy z przyjaciółmi z sąsiedztwa, lecz także z całą grupą innych dzieci i nieznanymi wcześniej dorosłymi.
Wiemy na pewno, że zabawa jest podstawową formą aktywności dziecka i na niej trzeba oprzeć proces wszechstronnego rozwijania funkcji i mechanizmów odpowiadających za dojrzałość emocjonalną. Dzieci w tym okresie przechodzą od zabawy równoległej, w której bawią się oddzielnie, do zabawy opartej na współpracy i interakcji. Interakcje społeczne stają się coraz ważniejsze, częstsze i bardziej złożone. Coraz większego znaczenia nabiera przyjaźń. Jednocześnie u dziecka pojawia się potrzeba zdobywania nowych umiejętności (Kielar-Turska M., 2000, s.122).
Zabawy, w których uczestniczą dzieci, angażują wiele zmysłów jednocześnie, pobudzają motywację do działania, uczą aktywności, współdziałania, odpowiedzialności.
Aby przygotować dziecko do osiągnięcia dojrzałości emocjonalnej należy przede wszystkim zaakceptować jego uczucia, potrzeby i pragnienia. Istotną rolę odgrywa tu obserwacja zachowania dziecka, prowadzenie z nim rozmów, analizowanie jego wytworów. Nauczenie dzieci jak unikać pewnego rodzaju zachowań niepożądanych może odbywać się poprzez bajki terapeutyczne, scenki dramowe, wykorzystanie wzorów z literatury pięknej, teatrzyki kukiełkowe.
Opracowała: Stanisława Bożek
Bibliografia:
1. H Baum H., Małe dzieci - duże uczucia, Wydawnic¬two Jedność, Kielce, 2002.
2. Gerstmann S., Rozwój uczuć, W S i P, Warszawa 1976.
3. Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 1999.
4. Hurlock E.B., Rozwój dziecka, Warszawa 1985.
5. Kielar-Turska. M., Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny (w) Harwars Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka, tom, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
6. Koper E., Zaburzenia emocjonalne, „Bliżej przedszkola” 1/2005, Wydawnictwo Edukacyjne Sp. z o. o., Kraków 2005.
7. Szurowska B., Miedzy miłością a zagrożeniem, „Wychowanie w Przedszkolu”1/2004, WSiP, Warszawa 2004.
8. Weston D. Ch., Weston M. S., Co dzień mądrzejsze. 365 gier i zabaw kształtujących charakter, wrażliwość i inteligencję emocjonalną dziecka, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa, 2000.