Podstawowym środowiskiem kształtowania mowy jest rodzina. Rozwój ekspresji
werbalnej przebiega naturalnie, podczas różnych, codziennych czynności.
Rola rodziny w kształtowaniu mowy jest niepowtarzalna. Każdy rodzic,
jak również każdy nauczyciel powinien mieć zawsze na celu stwarzanie jak
najlepszych warunków do nauki, do wszechstronnego rozwoju dziecka.
Nie wszystkie dzieci rozwijają się w takim samym tempie.
Niektórym pewne zdolności
i umiejętności sprawiają trudności, innym nie. Zakresem, w którym bardzo często występują widoczne różnice indywidualne jest właśnie ekspresja werbalna. Jej zaburzenia zazwyczaj wiążą się z poziomem ogólnego rozwoju. Często przysparza to wielu trudności w nabywaniu nowych umiejętności na każdym etapie kształcenia dziecka. Dzieci zaniedbane językowo osiągają gorsze wyniki w nauce. Dzieje się tak za sprawą opóźnionego rozwoju mowy.
Stymulacja rozwoju mowy powinna odbywać się od pierwszych dni życia dziecka
i obejmować: czynności artykulacyjne, zdolność naśladowania i rozumienia oraz zachowania społeczne warunkujące pojawienie się języka. Systematyczne dawki ćwiczeń przygotowujące do prawidłowego wypowiadania wzorcowych głosek języka polskiego, powinny przebiegać dwutorowo. Z jednej strony mają stanowić klasyczny trening mowy.
Z drugiej strony należy pamiętać o umiejętnym wplataniu elementów ruchu całego ciała wraz z usprawnianiem małej motoryki. Przykładami ćwiczeń bezpośrednio dotyczących czynności mówienia są: usprawnianie narządów mownych, terapia oddychania, recytacje
z elementami dźwiękonaśladowczymi, zabawy i czynności codzienne poparte słowem, czytanie i opowiadanie bajek. Powiązanie mowy z ruchem ma miejsce podczas: zabaw paluszkowych, wyliczanek, deklamowaniu wierszy z obrazowaniem ich ruchami ciała.
Najprostszym i zarazem najbardziej efektywnym i ważnym sposobem rozwijania mowy jest rozmowa. Podczas dobrze prowadzonej dziecko czuje się kimś ważnym, ma możliwość wypowiedzenia swoich racji, jednak w odpowiedzi na pytania rozmówcy, co porządkuje jego wypowiedź. Dziecko stosuje znane już zwroty, utrwala je, weryfikuje ich stosowanie a także poznaje nowe słowa stosowane przez rozmówców. Może pytać o wyjaśnienie znaczenia wyrazów niezrozumiałych, nieznanych. Ważne jest aby nie krytykować dziecka, kiedy jego wypowiedź zawiera błędy. Stwarzanie dziecku możliwości wypowiedzi, zadawania pytań wpływa na cały rozwój poznawczy dziecka. W wieku przedszkolnym dziecko ma problemy z prowadzeniem dialogu, ponieważ utrudnia mu go dziecięcy egocentryzm. Uniemożliwia to przyjęcie punktu widzenia rozmówcy oraz nieumiejętność prowadzenia analizy treści rozmowy. Dziecko ma problemy z rozpoznawaniem ważnych informacji w wiadomości, modyfikować ich. Inną trudnością podczas rozmowy z dzieckiem może być różnice rozumienia znaczenie danego słowa. Mimo iż dorosły i dziecko stosują te same wyrazy, ich rozumienie może się różnić. Dorosły w tej sytuacji może jedynie spróbować zrozumieć punkt widzenia dziecka.
Częstym błędem popełnianych przez dorosłych jest podnoszenie głosu podczas rozmowy na dziecko. Jest to jeden z najgorszych nawyków dorosłych. Krzyk adresowany do dziecka jest formą przemocy, na którą dziecko reaguje strachem lub wyłączeniem percepcji. A zatem zanikają warunki dobrego porozumiewania się.
Dorosły powinien umieć stawiać dziecku pytania sformułowane tak, aby pobudzało je do myślenia i wypowiedzenia się w danej kwestii. Można stosować pytania sprawdzające poziom orientacji dziecka w danym temacie, naprowadzające na właściwą odpowiedź, korygujące nieprawidłowe odpowiedzi. Dobrze użyte serie pytań stymulują rozwój poznawczy dziecka. Ważne jest, aby dziecko samo mogło decydować kiedy
i o czym chce mówić. To sprawia, że chętniej samo podejmuje rozmowę, pyta, opowiada,
a także słucha wypowiedzi rozmówcy. Zdaniem Stefana Szumana „Dziecko zadające pytania zwykle nie tylko wie, że czegoś nie wie, ale również w ogólnym zarysie wie, czego nie wie
i wie, o co się pyta”. Błędne jest twierdzenie, iż należy podawać dzieciom gotową wiedzę,
a tylko dorosły ma prawo zadawać pytania. Pytania dziecka prezentują postawę badawczą dziecka. Niedopuszczanie dziecka do głosu, stosowanie w kontakcie z nim ciągłych zakazów i nakazów oraz odbieranie mu możliwości do wypowiedzi, blokuje rozwój poznawczy dziecka.
Jedynym z najbardziej efektywnych form stymulowania mowy jest stwarzanie okazji do tworzenia dłuższych wypowiedzi-opowiadania. Mimo, iż opowiadanie jest uważane za stosunkowo łatwą umiejętność, to jednak przy jej konstrukcji dzieci napotykają trudności. Słuchając opowiadania dziecka otrzymujemy obraz tego jak dziecko postrzega świat i na jakim etapie rozwojowym się znajduje. Im dziecko starsze, tym struktura opowiadania jest bardziej rozbudowana. Istotną rolę w rozwoju umiejętności narracyjnych dziecka odgrywa rozwój jego procesów poznawczych. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko opanowuje „reguły kontekstowe”. Uczy się dobierać słowa stosownie do sytuacji, którą opisuje. Inaczej opisuje kotka, z którym się bawi, który do niego należy, a inaczej opisuje kota, którego się wystraszy. Dalszy rozwój umiejętności opowiadania zależy do wykrycia przez dziecko elementów struktury opowiadania. Ważną rolę pełni tu dorosły, który przecież dostarcza wzorów opowiadań i pomaga wykryć i zrozumieć jego strukturę.
Ważne jest, aby w opowiadaniu przedstawić charakterystykę postaci, zdarzeń oraz tła.
W opowiadaniu konieczne jest używanie słów nazywających wydarzenia, działanie postaci oraz stosunki czasowe. Aby jednak wdrażanie dzieci do tworzenia dłuższych wypowiedzi nie było nudne, należy to robić w urozmaicony sposób. Dobrym pomysłem jest zaproponowanie dzieciom tworzenia książeczek na podstawie swoich opowiadań, ozdabianych dodatkowo ilustracjami. Jest to dużym wyzwaniem, ale również źródłem radości. Innym sposobem inspiracji do tworzenia może być opowiadanie rozpoczęte przez dorosłego. Zadaniem dziecka może być wymyślenie jego zakończenia. Można także przygotować dzieciom zestaw obrazków i na ich podstawie prosić o ułożenie opowiadania. Dzieci powinny mieć wybór obrazków, w oparciu o które chcą tworzyć opowiadanie.
Dobrym pomysłem inspiracji do układania opowiadania są wszelkie prace plastyczne, wykonane przez dzieci. Wyklejanki, obrazy malowane farbami, figurki z plasteliny, budowle z klocków-wszelka twórczość dzieci może być motywacją do rozwijania ekspresji werbalnej. Dzieci mogą tworzyć nowe, swoje zakończenia znanych baśni, bajek. Inspiracją może być również wycieczka, spacer, przedstawienie teatralne.
Dorosły za pomocą pytań pomaga dziecku odkryć strukturę opowiadania. Pytania powinny dotyczyć podstawowych elementów tworzących opowiadanie. Powinniśmy stawiać pytania, zwracając uwagę na bohaterów, relacje ich łączące, epizody-to co się wydarzyło
i w jakiej kolejności, czas i miejsce akcji. Należy zwracać także uwagę na charakterystyczne zwroty mowy narracyjnej, na stosowanie wstępu, zakończenia.
Wiek przedszkolny zwany jest „złotym okresem w rozwoju mowy”. W tym czasie kształtują się podstawowe kompetencje językowe i komunikacyjne dziecka. Jest wówczas szczególnie wrażliwe na różnorodne bodźce językowe i z łatwością przyswaja wszelkie wzorce, te dobre i te złe, przekazywane w codziennych sytuacjach przez otoczenie.
Rodzice powinni także mądrze kierować aktywnością dzieci jeśli chodzi o telewizję
i komputer. Kontakty z mediami powinny ograniczać się do kilku programów edukacyjnych, oglądanych wspólnie z dziećmi. Warto zwrócić uwagę, by wypowiedzi postaci występujących w telewizji kierowane były bezpośrednio do dziecka, zrozumiałym dla niego językiem. Odpowiednie wykorzystanie urządzeń technicznych może wspomagać rozwój intelektualny i społeczny dziecka. Jednak oglądanie i korzystanie z nawet najlepszych programów dla dzieci nie zastąpi rozmowy i żywego kontaktu z językiem.
Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko powinno wymawiać poprawnie niemal wszystkie głoski i swobodnie posługiwać się mową.
Warto pamiętać o tzw. PRZYKAZANIACH LOGOPEDYCZNYCH:
Ponadto:
opracowała: Bernadeta Tkaczyńska