Przedszkole nr 112 w Krakowie

Komunikacja językowa jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o jakości naszego życia. Mowa dziecka wykształca się dzięki otoczeniu w jakim się ono wychowuje i dorasta. Opanowanie języka pomaga dziecku poznawać świat, pozwala rozumieć relacje jakie zachodzą w życiu społecznym, budować relacje z innymi ludźmi oraz wyrażać własne zdanie. Mowa ludzka nie ogranicza się tylko porozumiewania się. Jest także kluczem do świata aktywnej niezależności. Dziecko opanowując język jest w stanie stawiać pytania, formułować prośby, oznajmiać swoje pragnienia i potrzeby, łączyć myśli w większe całości i oczywiście przeciwstawiać się Ekspresja werbalna odgrywa niezmiernie ważną rolę w rozwijaniu osobowości człowieka. Doświadczenia z pierwszych lat życia wpływają na rozwój społeczno-emocjonalny, intelektualny, językowy, fizyczny. Dziecku potrzebny jest przewodnik, który rozwój mowy będzie w odpowiedni sposób wspierać i wspomagać. Stefan Szuman (2008) twierdzi, iż rozwój językowy jest ściśle związany z rozwojem intelektualnym i społecznym. Jego zdaniem to język właśnie jest podstawą organizacji świadomej i jasnej myśli.
Nasz sposób komunikowania się wywiera głęboki wpływ na wszystkie aspekty naszego życia, na naszą edukację, możliwości zawodowe oraz stosunki z innymi ludźmi. Zdolność komunikowania się można uznać za najważniejszą ze wszystkich zdobywanych przez nas w życiu. Prawidłowy rozwój mowy dziecka jest podstawą kształtowania się i rozwoju jego osobowości. Kształtowanie się mowy dziecka ma ścisły związek z jego rozwojem społeczno - emocjonalnym. Częste kontakty werbalne z otoczeniem bogacą słownictwo, uczą prawidłowych zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się językiem. Sposób w jaki się komunikujemy wywiera ogromny wpływ na naszą edukację, możliwości zawodowe oraz stosunki z innymi ludźmi, a zatem na wszystkie aspekty naszego życia. Dlatego tak ważne dla ogólnego rozwoju dziecka, jest zadbanie o prawidłowy rozwój jego mowy.
Wczesne opanowanie mowy decyduje o korzystnej pozycji dziecka w dalszym życiu, gdyż ma ona wpływ na jego późniejsze zdolności umysłowe. Wolniejszy rozwój mowy niekoniecznie kończy się problemami w szkole, jednak dzieci, które wcześniej zaczynają mówić rzadziej mają kłopoty z nauką.

Rozwój mowy warunkowany jest genetycznie. Jest procesem złożonym i u każdego przebiega inaczej. Tempo rozwoju mowy jest różne, indywidualne dla każdego dziecka. Mowa może rozwijać się harmonijnie, lub nierównomiernie. Wpływ na rozwój mowy ma również poziom intelektualny. Podkreślany jest związek mowy, myślenia i inteligencji.
Dzieci urodzone jako drugie mają większe problemy z mową, ponieważ często wyręcza je w mówieniu starsze rodzeństwo. Jest to powodem, dla którego młodsze dzieci nie potrzebują prawdziwych słów. Dziecko choć często posiada duże umiejętności komunikacyjne, nie używa ich, ponieważ nie odczuwa takiej potrzeby. Przecież i tak wszyscy wiedzą o co mu chodzi. Jednak również u starszego rodzeństwa zaobserwować możemy zmianę w sposobie posługiwania się mową, kiedy na świat przychodzi młodszy brat, czy siostra. Ma to miejsce wówczas, gdy starsze dziecko staje się zazdrosne o poświęcaną uwagę młodszemu. Stara się więc je naśladować poprzez zachowanie a także sposób mówienia. Mamy zatem do czynienia z chwilowym regresem. Dziecko dobrze dotychczas mówiące zaczyna komunikować się w sposób właściwy swemu młodszemu rodzeństwu.
Czynnikiem wpływającym na rozwój mowy jest płeć. Potocznie mówi się, iż dziewczynki wcześniej zaczynają mówić i wcześniej opanowują podstawy systemu językowego. Wynika to z różnic neurofizjologicznych uwarunkowanych hormonalnie. Zaburzenia mowy znacznie częściej występują u chłopców niż u dziewczynek. Różnice te wynikają z innej organizacji mózgu. Funkcja mowy u kobiet znajduje się z przodu lewej półkuli, jest bardziej skupiona niż u mężczyzn. U mężczyzn mieści się ona zarówno w przedniej części mózgu, jak i z tyłu lewej półkuli. Taki sposób zorganizowania mózgu daje większe możliwości dziewczynkom, ponieważ sprawność w tej dziedzinie zależy od tego, w jakim stopniu odpowiedni obszar mózgu jest wyspecjalizowany w pełnieniu określonej funkcji. Z badań wynika, iż u dziewcząt zdolności językowe kontrolowane są w obu częściach mózgu, u mężczyzn zaś tylko przez lewą półkulę. Bardziej płynną i lepszą mowę tłumaczy fakt, że kobiety mają większą liczbę połączeń między półkulami, większa jest zatem u nich wymiana informacji. Różnice w budowie mózgu wyznaczają także większe możliwości dziewczynek w zakresie relacji między ludźmi i procesu komunikowania się.
Zanim jednak dziecko posiądzie umiejętność wyrażania swoich myśli za pomocą słów, musi przejść wiele etapów, podczas których stopniowo będzie ją nabywać. Każdy nowy krok opiera się na zdobytych wcześniej umiejętnościach, jest gruntem do kolejnych osiągnięć. Mówienie jest sprawnością, którą trudniej nabywa się trudniej niż sprawności motoryczne. Rozwija się zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy i u wszystkich dzieci przebiega według określonych prawidłowości. Każdy z etapów odznacza się charakterystycznymi dla niego osiągnięciami. Tempo jej nauki jest indywidualne dla każdego dziecka. Niektóre dzieci bardzo szybko bogacą swój słownik, inne zaś wolniej i ich zasób słów jest uboższy. Jednak wszystkie normalnie słyszące i zdrowo rozwijające się dzieci przyswajają sobie mowę w ciągu pierwszych 5-6 lat.
Nauka mówienia rozpoczyna się już w okresie prenatalnym. Rozwija się wtedy podstawowy organ nadawczy i odbiorczy mowy- mózg oraz drogi nerwowe. W życiu płodowym dziecko nabywa umiejętność otwierania i zamykania ust, reaguje na dotyk, poprzez intensywne połykanie i wypieranie wód płodowych ćwiczy pracę mięśni oddechowych i fonacyjnych, ważnych w procesie mówienia. Na długo przed urodzeniem jest zdolne do płaczu, ponieważ ma ukształtowane struny głosowe. Bardzo dobrze opanowuje umiejętność ssania. W okresie płodowym tworzą się podwaliny pod późniejszy rozwój mowy, dojrzewają kompetencje, które pozwolą noworodkowi tuż po urodzeniu włączyć się w świat społeczny. Zdrowe dziecko rodzi się z wykształconymi już narządami zmysłów. W ciągu pierwszego miesiąca dziecko przystosowuje się do zmienionych warunków oddychania, pobierania pokarmu, wydalania zbytecznych dla organizmu produktów, itp.
Już od pierwszego dnia życia dziecko reaguje na charakter dźwięków, rozróżnia ton wypowiedzi, interesuje się głosem ludzkim. Głos cichy, pieszczotliwy uspokaja dziecko, natomiast ostry i podniecony denerwuje. Mimo rozmaitych dźwięków dobiegających z otoczenia niemowlę w sposób szczególny reaguje na głos matki. Gdy go słyszy zaczyna wykonywać rączkami i nóżkami ruchy pełne podniecenia. Dziecko uważnie śledzi ruchy ust mówiących do niego. W ten sposób przyswaja sobie wiedzę na temat mówienia.
Pierwszymi formami wokalnymi dziecka są: krzyk, głużenie, gaworzenie i echolalia. Towarzyszą im formy wokalne: mimika (ruchy wyrazowe mięśni twarzy) i pantomimika (ruchy wyrazowe całego ciała, zwłaszcza gestykulacja).Pomiędzy 2 a 5 tygodniem życia, matka potrafi zróżnicować przyczyny krzyku dziecka. Płacz staje się świadomym środkiem komunikowania światu swoich potrzeb.
Możliwe jest rozpoznanie uszkodzenia mózgu maleńkich dzieci po sposobie płaczu dziecka. I tak np. dzieci z zespołem Downa wydają dźwięki o niższych tonach, zaś płacz przypominający charakterystyczne miauczenie może świadczyć o zespole syndromu "cri du chat". Naukowcy twierdzą, iż rytm, długość wydawanych dźwięków może świadczyć o zaburzeniach w centralnym układzie nerwowym. Ton płaczu może zatem być pierwszym wskaźnikiem prognostycznym. Amerykańscy badacze wysunęli także wniosek aby płacz stał się częścią rutynowych, podstawowych badań dziecka
Około 3 tygodnia życia pojawia się "uśmiech społeczny". Dziecko czując obecność bliskiej mu osoby odpowiada uśmiechem na "zagadywania" i przyjazne uśmiechy. Reakcja niemowlęcia na te sytuacje przejawia się ożywieniem i spontaniczną aktywnością głosową, zwaną głużeniem, gruchaniem. Jest to odruch bezwarunkowy, oznaczający dobre samopoczucie u dziecka. Głużą wszystkie dzieci, także niesłyszące lub mające uszkodzony aparat słuchowy. Wszystkie dzieci, we wszystkich kulturach wydają takie same, podobne do mowy dźwięki. Mają one charakter wrodzony. Dźwięki wydawane w okresie głużenia są najprawdopodobniej jednakowe u wszystkich dzieci na świecie. Głużenie towarzyszy stanom dobrego samopoczucia dziecka. Niemowlęta są niezwykle towarzyskimi i społecznymi osobami. Inni ludzie są dla nich bardzo interesujący, są również ważnymi bodźcami, wywołującymi wiele emocji. Dlatego tak ważna w nauce mowy jest obecność dorosłego człowieka-przewodnika i nauczyciela dziecka.
Około 5-6 miesiąca życia pojawia się gaworzenie. Gaworzenie jest już świadomym produkowaniem melodyjnych i rytmicznych dźwięków. Istota gaworzenia polega na odtwarzaniu dźwięków słyszanych przez dziecko w otoczeniu. "Początkowo dziecko łączy spółgłoski z samogłoskami, np. "da", "ma", "gu", lub "na". Później, w miarę ćwiczenia, dzieci powtarzają dźwięki powiązane w pewne ciągi sylab, takie jak " ma-ma-ma-ma" lub "gu-gu-gu". Jest to właściwie gaworzenie." W okresie tym rozwijają się struny głosowe dziecka i układ oddechowy. W tym okresie można zaobserwować kształtowanie się zmysłowych podstaw mowy. Dziecko coraz lepiej słyszy, reaguje na melodię mowy, wysokość tonu Gaworzenie zachęca do porozumiewania się z otoczeniem. Niemowlęta przebywając z osobami rozmawiającymi między sobą próbują , tak jak potrafią, włączyć się do rozmowy. Gaworzą częściej, jeśli dorośli do nich mówią. "Gaworzenie pomaga niemowlęciu odczuć przynależność do grupy społecznej". Gaworzenie jest próbą zwrócenia na siebie uwagi dorosłych.
W wieku 9 miesięcy następuje faza echolalii. "Dziecko przejawi tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i pomyłek". Dziecko powtarza te same sekwencje werbalne, konfrontuje je z mową otoczenia oraz koryguje. Służy to utrwaleniu i zautomatyzowaniu.
Gdy dziecko ma ok. 11-12 miesięcy pojawia się tzw. "komunikacja referencjalna". Początkowo polega na pokazywaniu przez dziecko trzymanego przedmiotu, aby zwrócić na siebie uwagę dorosłego i uzyskać pochwałę od niego. Z czasem dziecko podaje trzymany przedmiot dorosłemu i oczekuje komentarza, aprobaty. Rozwija się u dziecka umiejętność "etykietowania i wskazywania". Dziecko za pomocą gestów chce zwrócić uwagę dorosłych na określony przedmiot. Wskazuje przedmiot, którym jest zainteresowany (lub związany z jakimś wydarzeniem) i za pomocą wokalizacji i gestów wskazuje to na dany przedmiot, to na dorosłego. Dorosły powinien reagować na takie zachowania dziecka, poprzez nazwanie danego przedmiotu. Tego właśnie dziecko oczekuje od opiekunów
Charakterystyczne dla dzieci ok. 14 miesiąca życia jest stosowanie gestów, które mają symbolizować przedmioty z otoczenia. Zanim dziecko powiąże etykietę słowną ze zdarzeniem lub przedmiotem często po prostu etykietuje je za pomocą gestu. Malec np. przykłada rękę do ucha i mówić jak do telefonu, lub etykietując zdarzenie klaszcze w rączki (np. może tu chodzić o przedstawienie), podnosząc rączki do góry wskazuje, że jest duży. Gesty te są skierowane do drugiej osoby i służą głównie nazywaniu przedmiotu. Gestykulacja jest jednym z etapów komunikowania, nadawania etykiet do momentu aż dziecko osiągnie umiejętność etykietowania słownego.
W ciągu pierwszego roku życia, w rozwoju mowy zaznaczają się na przemian okresy nasilenia i zastoju. Chwilowy zastój w rozwoju mowy przypada zwykle, gdy dziecko uczy się chodzić (między 9 a 18 miesiącem życia). Wówczas potrzeba chodzenia jest silniejsza niż nauka mowy, i dziecko skupia się głównie na niej. Jednak kiedy chodzenie staje się już czynnością bardziej zautomatyzowaną, dziecko znów zwraca większą uwagę na mowę. Zaznacza się wówczas szybki jej rozwój.
Duży postęp w rozwoju mowy przypada na okres pomiędzy pierwszym a drugim rokiem życia. Jest to tzw. okres wyrazu. Jedną z najważniejszych umiejętności nabywanych w tym okresie przez dziecko jest tzw. "integracja sensoryczna", polegająca na umiejętności skupiania się na słowach i dźwiękach pojawiających się w bezpośrednim otoczeniu dziecka, a eliminowaniu odgłosów w tle. W tym wieku wzrasta sprawność motoryczna dziecka, co sprawia, że samo może organizować sobie coraz bogatsze sytuacje, może zbliżać się do przedmiotów, chwytać je i manipulować. Poznaje nowe zjawiska i rzeczy, które następnie musi nazwać. Mowa staje się zatem dla dziecka w coraz większym stopniu narzędziem myślenia, badania i odkrywania świata. Rozwój mowy dziecka postępuje w kierunku rozszerzenia zakresu rozumianych słów i wypowiedzi, wzbogacenia używanego słownika, opanowania struktury gramatycznej oraz doskonalenia wymowy. Mowa staje się zatem dla dziecka w coraz większym stopniu narzędziem myślenia, badania, dociekania. Przykłady wymowy dziecka 1-2-letniego: Nie- ne, daj- da , czytaj- sitaj, lampa- ampa, Miś- mi, jeszcze- ecie. Pierwociny zdania: "Babta ała" (babcia dała). "Buti es" (buty są). "Mama ima" (mamy nie ma), "Ać mama" (zobacz mama)"
W wieku dwóch lat dziecko używa jeszcze słów w sposób nieprecyzyjny. Popełnia wiele błędów, często zniekształca wyrazy. Wykazuje jednak, iż zna ich poprawną formę, często poprawia dorosłego, naśladującego mowę dziecka : "Nie mówi się lyba, tylko lyba". Zna poprawną wymowę wyrazów, wie jak dana głoska powinna brzmieć, jednak samo nie potrafi jej poprawnie wypowiedzieć. Wypowiedzi dziecka mają jeszcze formę holofraz- wypowiedzi jednowyrazowych. "Mowa dziecka jest ściśle związana z jego działaniem i zrozumiałą w połączeniu z rozgrywającą się sytuacją. Wymowa w tym okresie nie jest jeszcze prawidłowa, jednak słownik dziecka wzbogaca się i coraz bardziej upodabnia do słownika ludzi dorosłych. Pod koniec drugiego roku życia pojawiają się u dziecka wypowiedz dwuwyrazowe. Mają one postać zlepków wyrazowych lub równoważników zdań. Następuje proces gramatyzacji wypowiedzi.
Rozpoczyna się trzecia faza rozwoju mowy- okres zdania. Jest to najtrudniejszy okres w nauce mówienia. Dziecko musi nauczyć się łączenia wyrazów w zdania tak, by były one zrozumiałe dla otoczenia i poprawne gramatycznie.
W wieku 22-24 miesięcy dziecko posiada świadomość siebie, jako odrębnej osoby. Jest już w stanie nazwać części ciała. Dziecko zaczyna posługiwać się zdaniami 2-3 wyrazowymi. Najczęściej są to zdania oznajmujące, rozkazujące, pytające lub wykrzyknikowe. Wypowiedzi dziecka stają się coraz bardziej zróżnicowane, bogatsze. Stosując zdanie dziecko komunikuje, iż osoba lub rzecz jest obecna lub nieobecna, wyraża swoje życzenia, zamiary. Dziecko potrafi przyporządkować odpowiednie przedmioty, odpowiednim osobom. Często zadaje pytania "Co to?" ,oczekuje odpowiedzi i samo powtarza dane słowo.
Około 18-27 miesiąca życia dziecko zaczyna używać swojego imienia, dzięki temu może mówić o sobie samym. Większość dzieci dwuletnich mówi o sobie używając mówienia. Dopiero około trzeciego roku życia pojawiają się zaimki "mój", następnie "ty" oraz "ja". Przykłady wymowy dziecka 2-3-letniego: "Pisać- pisiać, brzydki- bitki, trochę- tlone, czapka- ciapka, zupka-siupka". Dziecko w tym okresie bardzo lubi słuchać czytanych przez dorosłego bajek. Sprzyja to nie tylko bliskim kontaktom, ale także pobudza wyobraźnię oraz daje kolejną porcję nowych, nieznanych dotąd dziecku słów, zwrotów.
Kolejny etap rozwoju mowy nazywany jest okresem swoistej mowy dziecięcej. Rozpoczyna się w trzecim i trwa do siódmego roku życia. Jest to okres, w którym mowa ulega doskonaleniu we wszystkich zakresach. Dziecko tworzy wiele neologizmów ( nowe słowa tworzone analogicznie do znanych już wyrazów). Neologizmy zwykle pojawiają się między 3 a 5 rokiem życia, a następnie zanikają. Dziecko potrafi przypomnieć sobie, co zdarzyło się wczoraj, nie ogranicza się już do "tu" i "teraz". Rozwija się jego pamięć i umiejętność myślenia o przyszłych wydarzeniach.
Trzylatek mówi często i dużo. Zadaje coraz więcej pytań, jest ciekawy otaczającego go świata. Pytany, podaje swoje imię. Komunikuje się z otoczeniem za pomocą zdania kilkuwyrazowego. Słownik dziecka bardzo się wzbogaca, coraz mniej problemów sprawiają mu reguły fonetyki i gramatyki. Pod koniec trzeciego roku życia większość dzieci buduje zdania rozwinięte składające się z podmiotu, orzeczenia i dopełnienia. Trzylatek chętnie posługuje się mową, ma już stosunkowo bogaty zasób słownictwa. Zadaje coraz więcej pytań i oczekuje odpowiedzi. Używa coraz bardziej rozbudowanych zdań, potrafi także opowiadać zdarzenia z niedalekiej przeszłości. Dziecko zna i potrafi nazywać podstawowe kolory, kształty. W tym okresie dziecko tworzy najwięcej neologizmów.
Czteroletnie dziecko potrafi już mówić o przeszłości i przyszłości, jego wypowiedzi wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację. W wypowiedziach jest jeszcze wiele form agramatycznych, jednak dziecko jest zaciekawione poprawną wymową. Dziecko czteroletnie często pyta o poprawność gramatyczną wymowy oraz o znaczenie wyrazów. Chętnie dzieli się swoimi spostrzeżeniami, wykazuje chęć porozumiewania się, zadaje wiele pytań. W tym wieku usprawnieniu ulegają narządy artykulacyjne, mowa dziecka staje się coraz dokładniejsza. Zjawiskiem cechującym wymowę dzieci w tym czasie jest kontaminacja, która polega na budowaniu wyrazów poprzez łączenie dwóch słów w jedno, np.: "zatelefonić, czyli zadzwonić telefonem, mati, czyli mama i tata, pomaslować- smarować masłem.
Wypowiedź dziecka pięcioletniego ma już często postać wielozdaniową. Malec często i chętnie opowiada o wydarzeniach, w których uczestniczył, o obejrzanym przez niego filmie. Dziecko zaczyna przewidywać fakty, które mogą zaistnieć. W swoich wypowiedziach uwzględnia kolejność zdarzeń oraz zależności przyczynowo-skutkowe. Posiada umiejętność opisania przedmiotu uwzględniając jego cechy charakterystyczne, zastosowanie. Wymowa dziecka doskonali się. Pod koniec wieku przedszkolnego mowa dziecka jest już zrozumiała dla otoczenia, dziecko posługuje się już swobodnie językiem potocznym. Pięciolatek potrafi już opowiadać długie, rozbudowane historie, rozmawiać o swoich uczuciach, wydarzeniach. Większość budowanych przez dziecko zdań ma poprawną formę gramatyczną, dziecko popełnia coraz mniej błędów. Łączy różne wyrażenia i buduje zdania średnio z czterech wyrazów. Jest w stanie przekazać informacje dotyczące swojej osoby, najbliższej rodziny, miejsca zamieszkania. W swoich wypowiedziach uwzględnia kolejność zdarzeń i związki przyczynowo-skutkowe. Potrafi mówić o swoich problemach, potrafi przytoczyć historyjkę składającą się z kilku części. Przyjemność sprawia mu opowiadanie żartów i różnorodne gry słowne. Dziecko w tym wieku samo często inicjuje rozmowę i potrafi ją podtrzymać. Jego zdolność koncentracji i skupienia się jest coraz wyższa. Pięciolatek potrafi wyjaśnić słowa, o które jest pytane. Opisuje też przedmioty, uwzględniając ich charakterystyczne cechy oraz możliwość zastosowania. Jest bardzo aktywny ruchowo, wzrasta zainteresowanie światem i zjawiskami przyrodniczymi a to wiąże się z ogromną liczbą pytań stawianych przez dziecko.
Pod koniec wieku przedszkolnego mowa staje się już kontekstowa. Jest już niezależna od sytuacji i jej pozawerbalnych składników. Dalszy okres kształcenia się mowy, już nie jest tak dynamiczny, jak do tej pory. Pierwsze sześć lat życia uważa się za krytyczne dla rozwoju mowy dziecka.
Dziecko idące do szkoły powinno mieć już mowę w pełni uformowaną pod względem fonicznym, dysponować dużym już zasobem słownikowym i poprawnie budować zdania pod względem logicznym, gramatycznym i składniowym. Powinno mówić nie tylko poprawnie ale i z sensem , zachowując właściwą intonację, akcent, rytm mowy.

Rozwój mowy u każdego dziecka może przebiegać indywidualnie. Niektóre dzieci zaczynają mówić wcześniej, inne później. Różna też może być kolejność pojawiania się poszczególnych głosek w trakcie rozwoju.
Mówienie to sprawność, której trzeba się nauczyć, podobnie jak wszystkich innych sprawności. Jest to możliwe dzięki sukcesywnemu dojrzewaniu poszczególnych narządów mowy. Kiedy człowiek przychodzi na świat, organy te nie są jeszcze gotowe do swych czynności. Mowa wytwarza się dzięki aktywności języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc. Narządy artykulacyjne ćwiczone są poprzez czynności ssania, żucia, połykania. Podczas tych ćwiczeń język przygotowuje się do wymowy głosek, która wymaga wielu precyzyjnych ruchów, jak np. unoszenie języka.
Kształtowanie i rozwój mowy zależy od rozwoju umysłowego, ale i od rozwoju motorycznego, od poziomu funkcji spostrzeżeniowych, uwagi, pamięci, a nawet od rozwoju emocjonalnego. Wiele zaburzeń rozwoju psychoruchowego może opóźniać pojawienie się pierwszych słów, zdań, wpływać na rozwój zasobu leksykalnego, artykulacji czy przyswajania reguł gramatycznych. Większość dzieci z określonymi deficytami rozwojowymi wykazuje różne formy zaburzeń rozwoju mowy. Dlatego tak ważne jest abyśmy czuwali nad prawidłowym rozwojem mowy dziecka, abyśmy potrafili wspierać i stymulować ten rozwój.
Mowa wywiera wpływ na całe życie człowieka. Rozwój mowy i myślenia należy wspierać, stymulować od samego początku życia, bo jak mawiał przed laty Jan Amos Komeński
"Jakie początki, takie będzie wszystko"

Opracowała: Bernadeta Tkaczyńska

Bibliografia:
Clark L., Irleand C. (1998) "Uczymy się mówić, mówimy, by się uczyć". Poznań, Dom Wydawniczy Rebis.
Demel G. (1982) "Elementy logopedii". Warszawa, WSiP.
Dyer L. (2006) "Mowa dziecka". Warszawa, wyd. K. E. Liber.
Eisenberg A. (2003) "Pierwszy rok życia dziecka". Poznań, wyd. Rebis
Eisenberg A. (2003) "Drugi i trzeci rok życia dziecka". Poznań, wyd. Rebis.
Kielar M. (1982) "Rozwijanie mowy dziecka w wieku przedszkolnym", "Wychowanie w przedszkolu", nr 9, s.499-509.
Zimbardo P. (1999) "Psychologia i życie". Wyd. PWN.
Vasta R. (1995) "Psychologia dziecka". Wyd. WSiP.

| Strona główna | | Dla Rodziców |