Badania psychologiczne nad rysunkami dziecięcymi zostały już dawno uznane przez psychologów za wartościowe. Uzyskane wyniki rzuciły wiele światła na rozwój
psychiczny dziecka jego osobowość, jak również na zaburzenia w rozwoju umysłowym, emocjonalnym i społecznym.
Szuman nazywa działalnością wszelkiego rodzaju czynność, która polega na „oddziaływaniu na przedmioty, na przeistaczaniu i na opanowywaniu ich, czyli
podporządkowaniu przedmiotów władzy osoby działającej". Rysowanie jest także pewną formą działalności dziecka.
Pierwsze próby bazgrania i rysowania, to okres do 3-go roku życia. Bazgranie jest wyrazem fizycznego i umysłowego rozwoju dziecka. Jeżeli jednak uwidaczniają się duże różnice odbiegające od normy, świadczyć to może albo o przyspieszonym, albo o opóźnionym rozwoju umysłowym.
Okres przedszkolny trwa od 3 do 6 roku życia. Rysunek małego dziecka jest najogólniejszym symbolem przedmiotów, z którego dopiero zaczynają wyłaniać się schematy, aż wreszcie dziecko przedstawia przedmiot na rysunku. Przejście od tego ogólnego symbolizmu do schematyzmu trwa jednak pewien okres czasu, który można nazwać okresem przed schematycznym.
Okres wczesnoszkolny trwa od 7 do 11 roku życia. Dotychczasowy schematyczny rysunek postaci ludzkiej zaczyna przybierać bardziej naturalny wygląd.
Okres starszego wieku szkolnego przypada na okres od 11 do 15 roku życia. Wiek ten przypada mniej więcej na okres fizjoplastyczny. W okresie tym występuje pewien zastój w rozwoju zdolności rysunkowych w tym okresie. Zmniejsz się ilość rysowanych cech. Powodem tego jest dosyć duży krytycyzm, będący wyrazem niepewności i niezdecydowania przestaje być ośrodkiem ekspresji i zainteresowań.
Im dziecko jest młodsze, tym ważniejszą rolę w psychoterapii odgrywa rysunek. Małe dziecko ma trudności w słownym przekazaniu głębokich przeżyć, a rysunek może zastępować tę funkcję. Bywa, że rysunek jest jedynym sposobem porozumiewania się z dzieckiem. Częściej jednak rysunek używany jest podczas psychoterapii i jeśli odgrywa w niej ważną rolę, towarzyszą mu dodatkowo inne elementy, jak: mowa, zabawa, modelowanie. Za pierwszą pracę, opartą wyłącznie na rysunku, uważana jest praca Morgenstern (1927), związana z badaniem niemej dziewczynki. Po raz pierwszy analizowano w niej powiązania między rysunkiem a interwencjami psychoanalitycznymi. Stwierdzono, iż rysunek ma większą wartość ekspresyjną u dziecka niż mowa i dostosowuje się do praw charakterystycznych dla dorosłych. Autorka interpretowała symbole, zwłaszcza symbole związane ze sferą seksualną, w które rysunki obfitowały.
Rysunek dziecka pozwala na szybkie określenie jego poziomu dojrzałości i elementów najczęściej występujących w przedstawionej problematyce. W zależności od kontekstu psychoterapeutycznego, można narzucić jakiś temat np. postać, drzewo, dom itp. lub pozostawić wybór dziecku. Rysunek jest ważnym elementem w badaniu i należy powstrzymywać się od natychmiastowej jego interpretacji, jak i ograniczać interwencje z zewnątrz.
Rysunek dziecka może być także stosowany w psychoterapii, od chwili gdy tylko osiągnie ono wiek, w którym umie trzymać ołówek w ręku, aż do okresu dojrzewania. Badany powinien posiadać wystarczająco rozwinięte zdolności plastyczne, a ekspresja graficzna powinna być dla niego przyjemnością. Znaczenie rysunku zmienia się wraz z osobowością i wiekiem dziecka. Rysunek można interpretować w czasie gdy jest on wykonywany lub po zakończeniu jego realizacji. Należy jednak pamiętać, że nie można nauczyć się interpretacji psychoterapeutycznej rysunku bez specjalnego wykształcenia i przygotowania.
Prowadzenie psychoterapii dziecka nie polega jedynie na właściwej interpretacji jego rysunków, lecz na obserwacji jego zachowania i odpowiednim jej wykorzystaniu. Rysunek w psychoterapii pełni podwójną funkcję. Pierwsza to środek ekspresji dziecka, druga to funkcja interpretacyjna, dostarczana przez psychoterapię. Psychoterapia przez rysunek jest skuteczna jedynie pod warunkiem, że między dzieckiem a terapeutą istnieje relacja terapeutyczna, wynikająca z samej osobowości psychoterapeuty. Rysunek pozwala dziecku na uzewnętrznienie swoich niepokojów, trosk i pragnień. Psychoterapeuta odbiera przekazywaną przez dziecko informację. Powinien jednak zachować ostrożność w interpretowaniu rysunku, który jest przede wszystkim ekspresją życia wyobrażeniowego i nie zawsze świadczy o aktualnych przeżyciach dziecka. Za pomocą rysunku można także tłumaczyć sny dzieci. Dziecko posługuje się rysunkiem, żeby uwolnić się od marzeń sennych. Rysunek stanowi pewien etap w przejściu do ekspresji werbalnej. W okresach bezsenności poproszono dzieci, aby narysowały swoje sny, które następnie były interpretowane. Niekiedy rysunek sprawia, że koszmar znika.
Poza psychoanalizą rysunek jest bardzo szeroko stosowany w celach terapeutycznych. W licznych placówkach praktykuje się rysunek na papierze, rysunek „ścienny" czy rysunek wykonany palcami. Rysunek jest dobrym sposobem zrozumienia dziecka przez dorosłego i wzajemnej wymiany między nimi.
Rola rysunku, jego zastosowanie związane są zawsze z indywidualnym przypadkiem. Zależą one od dziecka, terapeuty, obranej metody, bez których nie można z góry ustalić żadnej reguły postępowania.
W rozwoju nieprofesjonalnej aktywności artystycznej wykorzystywanej w działalności terapeutycznej można wyróżnić trzy stadia.
W pierwszym - następuje przełamywanie oporów przed rysowaniem lub malowaniem. Rysunki są dość prymitywne i mają rytmiczną symetrię. Często zamalowywany jest środek kartki.
W drugim - rysunki są bardziej odważne, pokrywają całą przestrzeń kartki. W trzecim - bardziej rozwinięte są tematy rysunków. Przestrzeń wypełnia wiele zintegrowanych w całość szczegółów.
Rysunki wykazują te same cechy, co zmieniające się podczas terapii ucznia od fragmentaryczności do płynnego przejścia ku integracji. Powstawaniu figury i tła w świadomości odpowiada etap pojawienia się figury i tła w rysunkach.
Terapia przez sztukę może dostarczyć środków pozwalających poznać, uporządkować, wyrazić i zrozumieć własne emocje, odreagować w społecznie akceptowany sposób nadmierne napięcie emocjonalne. Stanowi to szansę nie tylko rozwoju bardziej złożonego doświadczenia świata i siebie w tym świecie, ale przede wszystkim prowokuje do samodzielnego wysiłku i stabilizuje uwagę na jego efektach.
Zanim to będzie możliwe, dziecko powinno: - osiągać odpowiedni poziom dojrzałości neuromięśniowej oraz opanować ruchy
i gesty umożliwiające rysowanie i malowanie, wykryć związek istniejący między ruchami pędzla lub kredki a śladami pozostawionymi na papierze,
- dostosować ruchy do technik i narzędzi pracy,
- podporządkować ruchy celowi i powstającym podczas jego realizacji wrażeniom percepcyjnym (dostosować działania do widocznych efektów).
Nieudolne początkowo prace dzieci nie są tylko prostym odzwierciedleniem niskiego poziomu rozwoju sensorycznej świadomości otoczenia. Realizacja zamysłu twórczego wymaga przede wszystkim precyzyjnej kontroli mięśni i zdolności do dłuższej, dowolnej koncentracji na dziele.
Wszelkie działanie twórcze rozpoczyna się od ruchu. Dlatego ruch i wspierająca go muzyka pełnią ważną rolę podczas wszystkich spotkań terapeutycznych. Próby porozumiewania się językiem dźwięków, który różni się od obciążonych znaczeniem symbolicznym słów, czasami pozwalają na przełamanie izolacji dziecka, odreagowanie napięć i wyrażenie emocji.
Struktura zajęć ruchowych i muzycznych powinna być tak pomyślana, żeby nie stanowiły one celu samego w sobie. Powinny jedynie zachęcić dziecko do twórczego eksperymentowania z ruchem całego ciała i drobnymi gestami, do wyrażania w różny sposób emocji. Stanowi to wstęp do terapii przez sztukę.
Ćwiczenie
1. Weź kawałek papieru i zacznij bazgrać. Zobacz, jak bazgroły zmieniają się w czasie. Rysuj najpierw w milczeniu, a potem nucąc jakąś melodię.
2. Dziecko z zamkniętymi oczami słucha muzyki i bazgrze na papierze najpierw prawą, a później lewą ręką. Po zakończeniu pracy przygląda się dziełu i może pokolorować je lub uzupełnić dorysowując jakieś pasujące jego zdaniem elementy. Możemy również wprowadzać próby „odczytania" rysunku, polegające na tym, że dziecko po zakończeniu pracy pokazuje swój obraz gestami lub ruchem całego ciała
3. Podczas spontanicznego bazgrania, gdy pojawi się na papierze jakiś bazgroł, która szczególnie Ci się podoba lub której nie lubisz- wypowiedz swoje uczucia. Możesz to także zrobić bezsłownie wydając różne odgłosy.
Opracowała: Małgorzata Jarczyk